Vademecum matura - biologia

Wstęp

METODYKA BADAŃ BIOLOGICZNYCH

• Obserwacja a doświadczenie
  • Rozumowanie w biologii
  • Metody badań biologicznych
  • Obserwacje mikroskopowe
• Formułowanie problemów badawczych i hipotez
• Planowanie obserwacji i doświadczeń
  • Formułowanie wniosków z eksperymentów

BIOCHEMIA CZYLI CHEMIA ŻYCIA

• Metody określania składu chemicznego organizmów
• Makroelementy i pierwiastki biogenne
• Mikro- i ultraelementy
• Rodzaje wiązań i oddziaływań chemicznych w cząsteczkach biologicznych
  • Wiązania kowalencyjne
  • Wiązania jonowe
  • Wiązania wodorowe
  • Wiązania (oddziaływania) van der Waalsa
  • Oddziaływania hydrofobowe
  • Związki chemiczne występujące w organizmach
• Tlenek wodoru, czyli woda
  • Właściwości wody i ich znaczenie dla życia
• Związki organiczne, ich występowanie i rola biologiczna
  • Cukry
  • Lipidy (tłuszczowce)
  • Białka i ich monomery
  • Rozpoznawanie związków organicznych na podstawie wzorów chemicznych
  • Metody wykrywania związków organicznych

CYTOLOGIA: BUDOWA I FUNKCJE KOMÓRKI

• Komórkowa teoria budowy organizmów żywych
• Eukariotyczny i prokariotyczny plan budowy komórki
• Błony biologiczne
  • Składniki i budowa molekularna błon plazmatycznych
  • Rola cholesterolu
  • Transport substancji przez błony
  • Błona komórkowa
  • Sposoby pobierania substancji przez komórkę
  • Pęcherzyki egzocytarne i endocytarne
  • Przepływ błon
  • Równowaga osmotyczna komórki
  • Plazmoliza i deplazmoliza
  • Rodzaje połączeń międzykomórkowych u organizmów wielokomórkowych
• Ultrastruktura komórki prokariotycznej
  • Bakterie Gram-ujemne i Gram-dodatnie
  • Fałdy błony komórkowej i struktury pochodne
  • Substancje zapasowe
  • Nukleoid, plazmidy i rybosomy
• Ultrastruktura komórki eukariotycznej
  • Cytoplazma
  • Aparat Golgiego (GA)
  • Ściana komórkowa
  • Jądro komórkowe

METABOLIZM KOMÓRKOWY

• Metabolizm komórkowy
  • Enzymy
  • Tempo reakcji enzymatycznej
  • Enzymy i szlaki metaboliczne
  • Procesy anaboliczne i kataboliczne
  • ATP jako uniwersalna waluta energetyczna
• Odżywianie się komórek
  • Autotrofy
• Fotosynteza
  • Budowa i właściwości chlorofilu
  • Anteny fotosyntetyczne i fotosystemy
  • Reakcje zależne od światła
  • Reakcje niezależne od światła
  • Uwarunkowania tempa fotosyntezy
  • Przyswajanie azotu atmosferycznego u bakterii autotroficznych
• Uwalnianie energii dla procesów życiowych
  • Cytoplazmatyczny etap oddychania komórkowego
  • Oddychanie mitochondrialne
• Gospodarka odpadami metabolicznymi
  • Dezaminacja i transaminacja
  • Cykl mocznikowy

RÓŻNORODNOŚĆ ORGANIZMÓW ŻYWYCH Z ELEMENTAMI FIZJOLOGII ROŚLIN I ZWIERZĄT

• Systematyka jako nauka
  • Historia systematyki
  • Definicja gatunku
  • Różne podejścia do systematyki
  • Źródła wiedzy o pokrewieństwie organizmów
  • Zarys systematyki świata żywego
• Wirusy
  • Budowa wirionu i klasyfikacja wirusów
  • Wirusy jako obiekty z pogranicza świata żywego
  • Cykl replikacyjny faga litycznego i lizogenicznego
  • Cykl replikacyjny wirusa HIV i choroba AIDS
  • Choroby wirusowe roślin, zwierząt i człowieka
• Królestwo Procaryota
  • Sposoby odżywiania się bakterii
  • Procesy płciowe bakterii
  • Klasyfikacja morfologiczna komórek i kolonii bakteryjnych
  • Znaczenie bakterii w przyrodzie, życiu i gospodarce człowieka
  • Choroby bakteryjne
• Protisty jako najprostsze organizmy eukariotyczne
  • Cykle życiowe protistów
  • Protisty jako czynniki chorobotwórcze
• Grzyby (Mycetes) jako odrębne królestwo
  • Cechy biologii grzybów
  • Znaczenie grzybów w przyrodzie
• Warunki życia w wodzie i na lądzie
• Tkanki roślinne
  • Tkanki twórcze
  • Tkanki stałe
• Organy wegetatywne roślin
  • Korzeń i jego funkcje
  • Pęd jako stelaż dla aparatu asymilacyjnego
  • Liść i jego rola
  • Metamorfozy organów roślinnych
• Teoria telomowa i pochodzenie roślin
• Mszaki jako poboczna linia rozwojowa roślin telomowych
  • Specyficzne cechy mszaków
  • Cykl życiowy mchu płonnika
  • Systematyka, występowanie i znaczenie mszaków
• Paprotniki (Pteridophyta)
  • Organy wegetatywne paprotników
  • Cykl życiowy paproci jednakozarodnikowych
  • Cykl życiowy paprotników różnozarodnikowych
• Rośliny nasienne (Spermatophyta)
  • Przystosowanie organów wegetatywnych roślin nagonasiennych (Gymnospermae) do lądu
  • Cykl życiowy sosny zwyczajnej
  • Okrytozalążkowe (okrytonasienne, Angiospermae)
  • Budowa kwiatu okrytonasiennych
  • Rozwój i budowa zalążka
  • Podwójne zapłodnienie
  • Ochrona przed zapyleniem własnym pyłkiem
  • Rodzaje kwiatów i kwiatostanów
  • Powstawanie nasion i owoców
  • Owoce i owocostany
• Wymiana gazowa u roślin
• Transpiracja i transport wody w roślinie
  • Zjawiska kapilarne
• Transport asymilatów w roślinie
• Regulacja czynności życiowych roślin
  • Rodzaje czynników regulujących
  • Fitohormony
• Pobudliwość i ruchy roślin
• Spoczynek i kiełkowanie nasion
  • Przebieg kiełkowania
• Zoologia systematyczna
• Etapy rozwoju zwierząt tkankowych
• Wtórouste (Deuterostomata)
• Dwuwarstwowce: parzydełkowce i żebropławy
  • Środowisko życia
  • Ruch, symetria, forma życiowa
  • Budowa ciała
  • Czynności życiowe
  • Rozmnażanie
  • Przegląd systematyczny
  • Znaczenie w przyrodzie
• Najprostsze trójwarstwowce: robaki płaskie (Platyhelminthes)
• Robaki obłe (obleńce, Nemathelminthes)
• Pierwsze zwierzęta celomatyczne: pierścienice (Annelida)
• Stawonogi (Arthropoda)
  • Budowa ciała
  • Rozmnażanie
  • Przegląd systematyczny stawonogów
• Mięczaki (Mollusca) jako odrębna linia rozwojowa zwierząt celomatycznych
  • Środowisko życia
  • Ruch i symetria
  • Budowa ciała
  • Czynności życiowe
  • Rozmnażanie
  • Przegląd systematyczny mięczaków
• Strunowce (Chordata)
• Kręgowce (Vertebrata)
  • Kręgowce wodne - ryby (Pisces)
  • Płazy: kręgowce ziemnowodne (Amphibia)
  • Kręgowce wyższe (owodniowce)
  • Gady (Reptilia)
  • Ptaki (Aves)
  • Ssaki (Mammalia) jako najwyżej rozwinięta gromada kręgowców
• Powłoki ciała zwierząt
• Układ ruchu zwierząt
  • Rodzaje i funkcja szkieletu u zwierząt
• Narządy zmysłów i odbierane przez nie bodźce
  • Pojęcie receptora i ogólna klasyfikacja zmysłów
  • Oczy proste i złożone
• Zależność budowy układu pokarmowego od rodzaju pobieranego pokarmu
  • Trawienie u przeżuwaczy
• Zależność między budową a funkcją układu krążenia
  • Rola płynów ustrojowych oraz rodzaje i znaczenie barwników oddechowych
• Sposoby i narządy wymiany gazowej zwierząt
  • Oddychanie pod wodą
  • Powierzchnie oddechowe u zwierząt oddychających powietrzem na lądzie
• Typy narządów wydalniczych i wydalanie u zwierząt
  • Końcowe produkty przemiany azotowej w świecie zwierząt
  • Zwierzęta osmokonformistyczne i osmoregulujące
• Sposoby rozmnażania się zwierząt

FUNKCJONOWANIE ORGANIZMU CZŁOWIEKA W OPARCIU O STRUKTURY ANATOMICZNE

• Komórka, tkanka, narząd, układ narządów: poziomy organizacji ciała człowieka
  • Tkanka nabłonkowa
  • Tkanka łączna
  • Tkanka mięśniowa
  • Tkanka nerwowa
• Odżywianie
  • Klasyfikacja składników odżywczych
  • Witaminy i skutki ich braku
  • Rola błonnika w diecie
  • Tłuszcze w diecie
  • Węglowodany w diecie
  • Higiena odżywiania
• Układ pokarmowy człowieka
  • Przewód pokarmowy
  • Wątroba i drogi żółciowe
  • Trzustka
  • Etapy trawienia cukrów, tłuszczów i białek u człowieka
  • Transport i magazynowanie wchłoniętych składników pokarmowych
  • Zaburzenia odżywiania i choroby metaboliczne
• Układ oddechowy człowieka
  • Jama nosowa
  • Tchawica i oskrzela
  • Płuca
  • Mechanizm i regulacja oddychania
  • Regulacja tempa oddechu
  • Transport gazów oddechowych we krwi
  • Ciśnienie parcjalne i oddychanie człowieka na dużych wysokościach
• Serce i układ krążenia
  • Rodzaje naczyń krwionośnych
  • Sieci kapilarne
  • Położenie i budowa serca
  • Duży i mały krwiobieg
  • Cykl pracy serca
  • Badanie pracy serca: osłuch, EKG. Pomiar ciśnienia i tętna
  • Rozrusznik serca, inaczej układ przewodzący serca
  • Krew, jej rola i składniki
  • Krwotok i hemostaza
• Swój czy obcy? Odpowiedź immunologiczna organizmu
  • Centralne i obwodowe narządy limfatyczne
  • Zapalenie jako nieswoista odpowiedź immunologiczna
  • Mechanizmy odporności swoistej
  • Alergie i choroby autoimmunologiczne
• AIDS
• Układ wydalniczy
• Wydalanie u człowieka
  • Budowa i funkcja nerki
  • Analiza moczu
• Rozmnażanie płciowe u człowieka
  • Gametogeneza
  • Męskie narządy rozrodcze i ich funkcjonowanie
  • Żeński układ rozrodczy, cykl płciowy i zapłodnienie
  • Ciąża i poród
• Regulacja nerwowa czynności życiowych i praca mózgu
  • Zjawiska elektryczne i chemiczne w błonie komórkowej neuronu
  • Budowa i mechanizm działania synapsy
  • Anatomia układu nerwowego
  • Łuk odruchowy
  • Funkcjonalny podział układu nerwowego
• Podstawy zoopsychologii
• Narządy zmysłów
  • Narząd zmysłu wzroku
  • Narząd zmysłu słuchu i równowagi
  • Zmysły skórne
  • Czucie wisceralne i proprioceptywne
• Hormonalna regulacja czynności życiowych
  • Czynność wydzielnicza komórek i typy gruczołów
  • Porównanie regulacji nerwowej i hormonalnej
  • Gruczoły wydzielania wewnętrznego
  • Rodzaje hormonów ssaków i człowieka
  • Działanie, skutki nadmiaru i niedoboru hormonów u człowieka
  • Hierarchiczność kontroli hormonalnej i rola podwzgórza
• Skóra jako narząd
  • Budowa skóry człowieka
• Układ ruchu człowieka
  • Szkielet człowieka: kości i ich połączenia
  • Choroby układu szkieletowego
  • Mięśnie jako czynna część aparatu ruchu
• Ontogeneza człowieka

STAN ZDROWIA I CHOROBY

• Definicja zdrowia i choroby. Najważniejsze źródła chorób człowieka
  • Przykład homeostazy - termoregulacja

EKOLOGIA

• Populacja ekologiczna
  • Cechy populacji
• Biocenoza
  • Producenci, konsumenci i reducenci
  • Jak rozumieć pojęcie niszy ekologicznej
  • Stosunki antagonistyczne między populacjami
  • Stosunki nieantagonistyczne
  • Pierwotna i wtórna sukcesja ekologiczna
  • Bioróżnorodność i jej znaczenie
• Ekosystem
  • Energia i materia w ekosystemie
  • Cykle biogeochemiczne
  • Łańcuchy i sieci troficzne
  • Piramidy liczebności, biomasy i produkcji
  • Produkcja brutto i netto oraz produkcja pierwotna i wtórna
• Biosfera i biomy Kuli Ziemskiej
• Ochrona przyrody
  • Czym jest różnorodność biologiczna?
  • Motywy ochrony przyrody
  • Przyczyny wymierania gatunków
  • Sposoby ochrony przyrody
  • Formy ochrony przyrody w Polsce
  • Międzynarodowa współpraca w zakresie ochrony przyrody
  • Wybrane inicjatywy międzynarodowe
  • Wybrane problemy ochrony środowiska

GENETYKA Z BIOTECHNOLOGIĄ

• Historia odkrycia DNA jako nośnika informacji genetycznej i jego struktury
  • Kwasy nukleinowe
• Replikacja DNA
  • Komplementarność jako reguła rządząca replikacją DNA
  • Energia do syntezy DNA i potrzebne enzymy
  • Etapy replikacji
• Cykl życiowy komórki
  • Fazy cyklu komórkowego
• Mitoza, czyli podział komórki na dwie potomne
  • Cytokineza
  • Rola biologiczna mitozy
• Mitoza i mejoza: porównanie przebiegu i funkcji biologicznych
  • Inne sposoby podziału komórki
• Główny "dogmat" biologii: DNA → RNA → białko
  • Ekspresja genu u Prokaryota i Eukaryota
  • Transkrypcja: przepływ informacji genetycznej z DNA na RNA
  • Kod genetyczny
  • Przebieg transkrypcji
  • Regulacja transkrypcji
  • Translacja: "przekład" sekwencji nukleotydów na sekwencję aminokwasów
  • Przebieg translacji
• Genetyka mendlowska
  • Prawa Mendla
  • Proste krzyżówki genetyczne
  • Ewolucja pojęcia genu
• Teoria chromosomowa Morgana
  • Mapowanie genów
• Dziedziczenie płci i cech sprzężonych z płcią
  • Cechy sprzężone z płcią
  • Dziedziczenie grup krwi oraz czynnika Rh
• Definicja i rodzaje zmienności w populacjach naturalnych
  • Zmienność dziedziczna i niedziedziczna
• Mutacja: błąd podczas przetwarzania informacji genetycznej
  • Różne rodzaje mutacji
  • Mutageny
• Analiza rodowodów
• Choroby genetyczne, ich uwarunkowania i przejawy
  • Ciężkie upośledzenia wrodzone
  • Bloki metaboliczne
• Biotechnologia tradycyjna
  • Biotechnologia tradycyjna
  • Biotechnologia nowoczesna i inżynieria genetyczna

POCHODZENIE I ZMIENNOŚĆ FORM ŻYCIA

• Biogeneza: pochodzenie i powstanie życia na Ziemi
• Dowody na istnienie życia przed milionami lat i ewolucję organizmów
  • Dowody pośrednie
  • Dowody bezpośrednie
  • Datowanie skamieniałości roślin i zwierząt
• Mechanizmy ewolucji
  • Losowość i bezkierunkowość mutacji
  • Dobór naturalny i dostosowanie genotypów
  • Selekcja sztuczna
  • Dryf genetyczny
• Prawo Hardy'ego-Weinberga
  • Preadaptacje
• Powstawanie gatunków i rodzaje specjacji
  • Radiacja adaptatywna
• Antropogeneza
  • Różnice i podobieństwa między człowiekiem i małpami człekokształtnymi
  • Afryka kolebką ludzkości: formy przedludzkie i praludzkie

Sprawdź, ile wiesz